آسیب‌های اخلاقی پژوهش‌های عاشورایی

در نشستی علمی در دبیرخانه دین پژوهان کشور بررسی شد:

سومین جلسه از سلسله نشست‌های علمی عاشورایی، با عنوان «آسیب‌های اخلاقی پژوهش‌های عاشورایی» شامگاه دوشنبه 20 آبان‌ماه 92 با حضور جمعی از علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در دبیرخانه دین‌پژوهان کشور برگزار شد.

 

در این نشست علمی، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید حسن اسلامی استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با اشاره به این که نهضت حسینی با هویت همه شیعیان و به ویژه شیعیان ایرانی گره خورده و تقریبا همه افراد به اصطلاح سنتی و دگراندیش که اهل فکر، اندیشه و قلم هستند در این راستا به ارائه نظرات خود در قالب‌های متفاوت نوشتاری و گفتاری پرداخته‌اند، گفت: کثرت پرداختن به موضوع نهضت حسینی و دیدگاه‌های متفاوت و سلایق گوناگون افراد در پرداختن به این موضوع طبیعتا اختلاف نظرهایی پدید آورده و موجب تفسیرهای متفاوتی از این نهضت شده است، به گونه‌ای که برخی هدف از نهضت را قیام برای تشکیل حکومت و برخی قیام برای شهادت ذکر کرده‌اند و این تفاوت دیدگاه‌‌ها موجب بروز منازعات علمی گوناگونی شده است.

 

دکتر اسلامی وجود اختلاف نظر و منازعات علمی را امری طبیعی توصیف کرد و افزود: خطا آن جاست که دعواهای علمی و مناقشات نظری دچار آسیب‌های اخلاقی شوند و اصول اخلاقی در آنها نادیده گرفته شود.

 

وی با اشاره به این که ما با هر دیدگاهی که قیام سیدالشهداء را تفسیر کنیم در درون آن اخلاق نهفته است، ادامه داد: علی رغم وجود مباحث اخلاقی فراوانی در نهضت عاشورا متأسفانه در فضای بسیاری از پژوهش‌های عاشورایی اخلاق رعایت نمی‌شود و کسانی که دغدغه دین هم دارند گاهی خطاهایی مرتکب می‌شوند که با ساده‌ترین اصول اخلاقی سازگار نیست.

 

عضو شورای علمی دین‌پژوهان کشور د ادامه خطاهای اخلاقی موجود در پژوهش‌های عاشورایی را از دو نگاه قابل بررسی دانست و افزود: برخی از خطاهای اخلاقی موجود مربوط به افرادی است که در مقام شیعه و در پاسداشت از نهضت حسینی خطاهایی مرتکب می‌شوند از جمله در منابر و سخنرانی‌ها مطالب خلاف واقع را مطرح می‌کنند، و دسته دوم مربوط به پژوهشگرانی است که به نهضت عاشورا می‌پردازند و آن را تحلیل می‌کنند و در تحلیل‌‌های خود دچار خطاهای اخلاقی نابخشودنی می‌شوند.

 

دکتر اسلامی در ادامه خطاهای اخلاقی رایج در پژوهش‌های عاشورایی را در شش عنوان دسته‌بندی کرد و به تشریح این خطاهای اخلاقی پرداخت:

 

وی «عمومی سازی برخی مباحث مناقشه‌انگیز» نخستین خطای اخلاقی موجود در این زمینه دانست و افزود: در بحث‌های علمی و فنی که بین متخصصان و اصحاب‌نظر صورت می‌گیرد مناقشات و رد و اثبات‌های زیادی صورت می‌گیرد، و اگر این مناقشات به جامعه ایمانی و سطح عمومی جامعه کشیده شود از یک طرف موجب تزلزل بسیاری از معتقدات افراد می‌شود و از طرف دیگر بازتاب‌ رفتاری نامناسبی پیدا می‌کند.         

 

دکتر اسلامی عمومی سازی مناقشات علامه سید امین از پیشگامان اندیشه جدید تشیع و صاحب کتاب «اعیان الشیعه» با وهابی‌ها از یک سو و تلاش‌های ایشان در دفاع از عزاداری مناسب و مبارزه با عزاداری‌های تحریف شده از سوی دیگر به عنوان نمونه‌ای از این موارد ذکر کرد که در نهایت موجب به وجود آمدن فضای نامناسبی علیه این فقیه عالیقدر و تجربه‌ای تلخ در جامعه شد.

 

حجت‌الاسلام دکتر اسلامی دومین آسیب موجود در پژوهش‌های عاشورایی را «ارائه تصویری مخدوش از نظریات حریف» عنوان کرد و افزود: ارائه دیدگاه، دفاع از دیدگاه و نقد دیدگاه حریف مشکلی ندارد اما خطا آنجاست که کسی دیدگاه حریف خود را تحریف کند و مطالبی را به او نسبت دهد که وی نگفته است، چرا که این کار نه به لحاظ علمی و نه به لحاظ کارآمدی و نه به لحاظ اخلاقی درست است.

 

وی نقد کتاب «شهید جاوید» را نمونه‌ای از این دست عنوان کرد و ادامه داد: از مجموع نقدها، دفاع‌ها و تحلیل‌هایی که در زمینه این کتاب صورت گرفته است باید بیاموزیم که در عمیق‌ترین اعتقادات خودمان می‌توانیم نقد داشته باشیم اما نباید به اسم نقد دیدگاه حریف را تحریف کنیم و سپس آن را نقد کنیم. همانگونه که در گذشته بین عالمانی از جمله ابن قبر از عالمان شهر ری در قرن چهارم، و ابوالقاسم بلخی در بلخ در بحث امامت رخ داده است و این عالمان شیعی که هر دو به امامت معتقد بوده و آن را جز اصول مذهب می دانسته‌اند دیدگاه های یکدیگر را در قالب چهار کتاب نقد کرده و به همدیگر پاسخ داده‌اند اما هیچگاه دیدگاه یکدیگر را تحریف نکرده‌اند.

 

و ما باید بدانیم که تحریف دیدگاه‌های دیگران و موج‌سازی و رسانه‌ای کردن این کارها کمکی به پیشبرد آرمان‌های نهضت حسینی نمی‌کند.

 

«عرضه یادداشت‌های شخصی به جامعه علمی» سومین آسیب موجود در پژوهش‌های عاشورایی بود که حجت‌الاسلام سید حسین اسلامی در تشریح این آسیب گفت: چون یادداشت‌های علمی از لحظه شکل گیری یک ایده تا زمان انتشار آن، تغییر و اصلاحات زیادی پیدا می‌کند، نباید پیش از انتشار به جامعه علمی عرضه شود. چون این یادداشت‌ها کاملا خصوصی و شخصی است و با ادبیات خاص شخص پژوهشگر است و در صورت عرضه آسیب‌های زیادی به بار می‌آورد.

 

دکتر اسلامی انتشار برخی از یادداشت‌های شخصی شهید مطهری از جمله یاداشت‌های ایشان در حاشیه کتاب شهید جاوید را به عنوان نمونه‌ای از این دست عنوان کرد و افزود: انتشار این یادداشت‌ها توسط دفتر نشر آثار شهید مطهری پس از شهادت ایشان صورت گرفت    کار مناسبی نبود چرا که گر چه این یاداشت‌ها مربوط به شهید مطهری است اما یادداشت‌های اولیه و تحریر نخست شهید مطهری بود و تا رسیدن به نظر نهایی کار بیشتری را طلب می‌کرد، و انتشار این یادداشت‌ها منجر به پاسخگویی‌هایی شد که دیگر شهید مطهری زنده نبود که بخواهد به مباحث مطرح شده پاسخ بدهد.

 

دکتر اسلامی بحث یادداشت‌های منتشر نشده و کارهای ناتمام نویسندگان و اهل قم را یک بحث جهانی عنوان کرد و افزود: نحوه برخورد با این یادداشت‌ها و زمان عرضه آنها بسیار مهم و تعیین کننده عنوان کرد و افزود: در چنین شرایطی اگر قرار است جامعه علمی از این گونه یادداشت‌ها استفاده کند باید از مکانیزم مناسبی صورت گیرد و یادداشت‌هایی که ناظر به بحث‌های عمومی و یا شخصیت‌های تاریخی گذشته است منتشر شود ولی یادداشت‌هایی که ناظر به افراد در قید حیات است و بر اساس حق خود می‌توانند موضع بگیرند و رد و اثبات کنند و واکنش نشان دهند بهتر است منتشر نشود چرا که بازتاب‌های مناسبی نخواهد داشت.

 

«حساسیت یک‌سویه نسبت به دیدگاه‌های مخالف» چهارمین آسیبی بود که سخنران این نشست علمی به آن پرداخت و ادامه داد: یکی از آسیب‌های جدی که ما در عرصه ادبیات دینی داریم این است که نسبت به آثار خودی و مدافعانه هر چند ضعیف باشند بی‌تفاوت هستیم و با سکوت خود آنها را تأیید می‌کنیم اما اگر اثری ناقدانه باشد حتی اگر دقیق و جدی و عالمانه باشد نسبت به آن واکنش شدید نشان می‌دهیم، و این آسیبی است که در پژوهش‌های عاشورایی هم به چشم می‌خورد در حالی که ما باید حساسیت‌مان یک‌سویه نباشد و متعادل باشیم، آثار ضعیف را نقد کنیم و از آثار قوی دفاع کنیم.

 

برای نمونه شهید مطهری هم حماسه حسینی را می‌نویسد و هم در کتابی دیگر به مبارزه با تحریفات عاشورا می‌پردازد و علامه امین در جایی به دفاع از عزاداری می‌پردازد و در جایی دیگر به رد قمه‌زنی و تحریفات عزاداری می‌پردازد.

 

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب و از «بی‌توجهی به پژوهش‌های دیگران» به عنوان پنجمین آسیب نام برد و ادامه داد: متأسفانه بیشتر افراد به پژوهش‌های انجام شده دیگران به ویژه معاصرین توجه نمی‌کنند  و به دلایل غیرمعقولی در تحقیقات خود به پژوهش‌های انجام شده توسط دیگران ارجاع نمی‌دهند در حالی که این مسائل در کارهای علمی منطقی نیست و باید در سرست کارهای علمی اخلاق رعایت شود.

 

دکتر اسلامی با اشاره به روایتی مبنی بر این که علم یک سنت جمعی است و رشد سرفرازی و شکوفایی ممنوع است جز بر کسی که بخواهد بر کار پیشینیان بیفزاید، افزود: نوشتن در مورد یک بحث باید زمانی انجام شود که کاری در آن زمینه صورت نگرفته باشد و یا این که شخص بخواهد کارهای صورت گرفته در این زمینه را بسط دهد، نقد کند، تعمیق دهد، نوآوری کند و آفاق جدیدی را بگشاید و در غیر این صورت کاری خلاف اخلاق و تکراری است و غیراخلاقی‌تر از آن این است که گاهی افراد این کارها را با علم به این موضوع و عامدانه انجام می‌دهند.

 

سخنران این نشست عاشورایی ششمین آسیب موجود در پژوهش‌های عاشورایی را «کتاب‌سازی و مجموعه سازی‌های نامناسب» عنوان کرد و ادامه داد: متأسفانه برخی افراد بین نوشتن کتاب و کتاب‌سازی تفاوتی قائل نیستند، و با کنار هم قرار دادن کارهای دیگران آن هم به شکل و روشی نامناسب یک مجموعه می‌سازند و حتی گاهی این کتاب‌سازی‌ها با عناوینی از جمله «مجموعه مقالات» و بدون رضایت نویسندگان مطالب به چاپ می‌رسد، در صورتی که در جامعه علمی تألیف مجموعه مقالات روش خاص خود را دارد و بر اساس پارامترهای ویژه‌ای و در زمان‌های خاصی توسط معتبرترین افراد آن علم، با رعایت چهار ویژگی: 1. ادبیات گسترده‌ای در آن زمینه وجود داشته باشد، 2. گرایش‌ها و آرای مختلفی در آن زمینه شکل گرفته باشد، 3. مقالات برتر و جریان‌سازی در آن زمینه وجود داشته باشد، 4. امکان دسترسی به اصل مقالات در حال حاضر وجود نداشته باشد صورت می‌گیرد، در حالی که در جامعه ما حتی در مجموعه مقالات عاشورایی توجه نمی‌شود، و امیدواریم این مسائل مبنایی به شیوه‌ای مطلوب و با رعایت حفظ حقوق مادی و معنوی افراد صورت ‌گیرد و نمونه‌هایی که تولید می‌شود با رعایت اصول اخلاقی باشد.

 

در بخش پایانی این نشست علمی، پرسش‌هایی پیرامون مباحث مطرح شده در جلسه توسط حاضران مطرح شد که حجت‌الاسلام دکتر اسلامی به سئوالات حاضران پاسخ گفتند.